Kenniswerkplaats: Verslag van een dag vol jeukwoorden, complexe vragen en vernieuwende initiatieven

Na drie jaar Kennisactieprogramma Water was de “Kenniswerkplaats” van 11 maart 2019 een goed moment om stil te staan bij de waarde en toekomst van het Kennisactieprogramma. Bestuurders, praktijkvernieuwers, ondernemers en wetenschappers gingen met elkaar in gesprek: Wat hebben we geleerd en hoe gaan we verder?

Kernthema: Meervoudige waardecreatie

’s Middags stonden er verdiepende workshops op het menu. De eerste ronde workshops concentreerde zich op een viertal kernthema’s voor bestuurlijke vernieuwing: Kerntaak of meer – Mate van samenwerking – Veranderbereidheid –  Meervoudige waardecreatie. Bij het thema meervoudige waardecreatie werden verschillende manieren uiteengezet waarop meervoudige waarde kan ontstaan: door verbreding van het pallet aan waarden (naast economische bijv. ook sociale en ecologische waarden), door vermeerdering van betrokken partijen (co-creatie) en door anticiperend en adaptief handelen in de tijd (hoe kunnen systemen in de toekomst andere waarden genereren?). Tegelijkertijd werd opgemerkt dat innovatieve waardecreatie-concepten ook kunnen schuren en botsen met de bestaande wetgeving. Waar liggen de mogelijkheden om het anders te doen?

Eigen rol in de transitie

In de tweede ronde workshops stond de eigen rol centraal. De vraag was: Hoe gaan we in onze rol als bestuurder, wetenschapper, ondernemer of praktijkvernieuwer vorm geven aan de transitie? En wat vraagt dit van ons? De wetenschappers vroegen zich af of er, gezien de grote vaart achter transities, wel voldoende ruimte is om te leren. Hoewel er nog veel onbekend is, is niet iedereen even comfortabel met niet-weten. Er werd opgemerkt dat zich twee kampen lijken af te tekenen: kamp ‘weten’ en kamp ‘doen’. De grote vraag is: hoe kunnen deze kampen worden samengebracht, zodanig dat er synergie ontstaat? Naast verandering in de verwachtingen van opdrachtgevers en financiers vereist dit ook verandering van de wetenschap zelf. Kan er meer ruimte worden gecreëerd om vanuit een wetenschappelijke rol betrokken te zijn bij actiegericht onderzoek en co-creatie processen?

Lessen en vragen uit proeftuinen

‘s Avonds werden vier proeftuinen in de schijnwerpers gezet. In Superlocal (Kerkrade) worden 125 sociale huurwoningen circulair gemaakt met o.a. een gesloten waterkringloop, inkoppeling van energie en grondstoffen, en een koppeling aan klimaatadaptatie. De vraag daarbij is niet zozeer “centraal of decentraal”, maar “hoe kan een decentraal systeem zowel lokaal als centraal een positieve impact hebben?” In het Koppelkansen Traject (Amsterdam) wordt geconstateerd dat nutsbedrijven en gemeentelijke afdelingen heel goed zijn in het optimaliseren van de eigen deeltaak. Er is echter nog geen gezamenlijk verhaal dat nodig is om op samenhangende wijze invulling te geven aan de verschillende stedelijke opgaven en transities. Kan er een gezamenlijk verhaal worden gecreëerd? Brainport Smart District (Helmond) heeft de ambitie om de slimste wijk ter wereld te worden. Het project staat echter nog aan begin van het co-creatie proces. Lukt het wel om iedereen mee te nemen in het ontwerp van een nieuw systeem dat voldoet aan de gestelde ambities? Gebiedsontwikkeling Oosterwold (Almere en Zeewolde) laat zien dat ‘doe-het-zelf-planologie’ vooral leidt tot individuele oplossingen (IBA’s en helofytenfilters). Op kleine schaal werkt dat prima, maar op groter schaalniveau leidt het tot problemen met de waterkwaliteit. Wat doe je dan met de zorgplicht?

Terugblikken en vooruit kijken

De avond stond ook in het teken van terugblikken op drie jaar Kennisactieprogramma en vooruit kijken naar de toekomst. Het Kennisactieprogramma werd onder andere geprezen om de vliegwiel-functie die het heeft gehad voor allerlei innovatieve deelprojecten, om de neutrale plek die het wetenschappers, bestuurders en praktijkvernieuwers biedt om nieuwe verbindingen te leggen, en om de ruimte die er is voor betrokkenen om een eigen weg te zoeken. Ook internationaal gezien staat het Kennisactieprogramma inmiddels op de radar. Een (draft) rapport van de OECD over de verandering van publieke waarden voert het Kennisactieprogramma op als toonbeeld van een vernieuwende aanpak (Observatory of Public Sector Innovation, 2018).

Ondertussen werden er ook enkele kritische noten gekraakt en uitdagingen geformuleerd voor de toekomst. Zo werd er gesproken over de noodzaak om geleerde lessen in proeftuinen beter vast te leggen, over de uitdaging om zowel praktisch bruikbaar als wetenschappelijk relevant te zijn, en over de moeilijkheid om meervoudige waardecreatie door te vertalen in financiering. Ook ging het over jeukwoorden. Door veelvuldig gebruik zijn termen als ‘living labs’, ‘co-creatie’ en ‘governance’ aan inflatie onderhevig. Toch zijn het niet allemaal onzin-woorden. Ze geven uitdrukking aan pogingen van de mens om met de toenemende complexiteit van de samenleving om te gaan. Tegelijkertijd dringt de vraag zich op: vereisen complexe vraagstukken wel complexe oplossingen? Zijn er niet manieren te bedenken om juist het overzicht weer wat terug te brengen?

Overspoeld door complexiteit en jeukwoorden waren enkele deelnemers aan de Kenniswerkplaats ‘totally lost’: Wat zijn we hier eigenlijk aan het doen? Wat kunnen we precies leren van de casussen? Hoe gaan we dit allemaal meenemen? Daarop werd gesteld dat het belangrijk is om de tijd te nemen om transitievraagstukken te behappen en gezamenlijk uit te werken. Door lerend te werk te gaan vinden betrokkenen gaandeweg uit wat werkt in een bepaalde situatie en wat niet. Op die manier kunnen lokaal passende governance arrangementen worden ontwikkeld. Uit de verdiepende workshops ‘s middags bleek dat de kernthema’s voor bestuurlijke vernieuwing voor veel deelnemers herkenbaar zijn en, als zodanig, kunnen dienen als ankerpunten in de discussie.

Voor het Kennisactieprogramma vormen de kernthema’s, de proeftuinen en de uitkomsten van de Kenniswerkplaats belangrijke bouwstenen om in de toekomst nieuwe stappen te zetten in het ‘samen vernieuwend organiseren’.

Meer weten over de Kenniswerkplaats? Lees hier het uitgebreid verslag.

Door | Joeri Naus & Laura Hilhorst