Integraal gebiedsplan Haven-Stad in zeven sleutelmomenten

Door Edith van Ewijk en Lotte Bruinsel

Hoe lossen we gezamenlijk de ondergrondse puzzel op in transformatiegebied Haven-Stad? Hoe kunnen we daarbij opgaven rond energie en watertransitie, klimaat adaptieve maatregelen een plek geven én een gebied creëren waar het straks prettig wonen en werken is? Het Integraal Gebiedsplan (IGP) is een hulpmiddel om verschillende opgaven in een gebied te integreren.

Voor Haven-Stad, een transformatiegebied, betekende dit: in een vroegtijdig stadium van het planproces, gezamenlijk opgaven rondom het thema ’duurzame infrastructuur’ in kaart brengen en integraal ontwerp voor een aantal complexe wegprofielen toepassen. Maar hoe houd je zo’n proces goed op koers, en stel je zo nodig en tijdig bij? In de zomer van 2024 kwam de kerngroep van het IGP Haven-Stad bijeen om de sleutelmomenten in het proces te bespreken en hierop te reflecteren. Dat gebeurde aan de hand van een tijdlijn die door onderzoekers van ‘Stepping Out’ was voorbereid. De tijdlijn is een tool uit het handboek Reflexieve monitoring in actie.

Uit de sessie kwamen zeven sleutelmomenten naar voren die het team (en ontwikkelproces) op koers hielden:

1. Tijd voor voorbereiding binnen organisaties

Bij de start van het IGP-proces volgde een zoekend proces van verkennen en voorbereiden. Voor het opstaren van een IGP-traject is tijd nodig om binnen de aangesloten organisaties de geschikte mensen te vinden om deel te nemen. Zowel het aanhaken van strategische als operationele collega’s is wenselijk. Daarnaast is er tijd nodig om studies uit te voeren, zoals het maken van een maximaal ruimtelijk programma voor Haven-Stad. Dit is als basis gebruikt voor het doorrekenen en in kaart brengen van de verschillende energie-, nuts-, en watersystemen.

2. Start van meetings kernteam IGP Haven-Stad: behouden van kennis én vernieuwen

De samenwerking in het IGP Haven-Stad bouwt voort op de samenwerking tussen de Gemeente Amsterdam, Liander en Waternet ontstaan uit het Koppelkansen-traject dat zich richtte op het stimuleren van innovatieve vormen van samenwerking tussen sectoren en het bevorderen van noodzakelijke systeemveranderingen. Het kernteam van het IGP Haven-Stad is een voorzetting van het Koppelkansen-team van Haven-Stad, maar in een nieuwe samenstelling. Op die manier werd kennis en ervaring uit koppelkansen behouden.

3. IGP Kick-off: het kwartje viel door kekke kaarten en maquette

Tijdens de kick-off in buurthuis ‘De Horizon’ in de Spaarndammerbuurt kwamen ca. 25 professionals van de gemeente, Waternet en Liander bijeen. Een toelichting van hoofd stedenbouwkundige Arjan Klok op de plannen voor Haven-Stad, met mooie ‘kekke’ kaarten uit het Integraal Raamwerk, en het zien van de maquette van Haven-Stad, waren belangrijk voor de bewustwording van de schaal en omvang van de gezamenlijke opgaven. Het zorgde voor begrip voor de woningbouwambities en de keuze voor hoogstedelijke stadsontwikkeling bij betrokken organisaties.

4. Opgaven interviews: achterliggende behoeften voor verschillende opgaven in beeld

Om beter inzicht te krijgen in de verschillende opgaves -warmte en koude, elektra, gas, drinkwater, afvalwater, oppervlaktewater, waterkwaliteit en vergroening – heeft de projectleider van IGP Haven-Stad (Lotte Bruinsel) samen met haar collega’s van het Ingenieursbureau van de Gemeente Amsterdam (Paul Geerts & Benjamin van Enter) interviews afgenomen binnen de gemeente, Liander en Waternet, om een goed beeld te krijgen van de opgaven en achterliggende behoeften. Het interview format volgde daarbij de principes van Reflexief Interactief Ontwerpen (RIO). De interviews hielpen om inzicht te vergroten in de opgaven, zoals specifieke knelpunten. Door de opgavetafels bij de partnerorganisaties te houden, werd het makkelijker om meerdere collega’s binnen organisaties te betrekken.

5. Leergang systeem innovatie: de diepte in door inzoomen op concreet straatprofiel

In de periode april 2023 – november 2023 volgde een team professionals betrokken bij Haven-Stad, de leergang systeeminnovatie. De leergang volgde een ‘on the job’ format en er lag dus een duidelijke koppeling met Haven-Stad. De groep koos voor een focus op casus Nieuwe Hemweg, wat het mogelijk maakte om diepgaande kennis op te doen van ieders opgave. Door concreet met een straatprofiel aan de slag te gaan, konden deelnemers onderzoeken waar barrières zaten en hoe ze daar gezamenlijk een oplossing voor konden vinden. Ook hielp de leergang bij het opbouwen van een netwerk van koplopers/ vernieuwers tussen de deelnemende organisaties. Deelname aan de leergang kostte wel veel tijd.

6. Ruimtelijk kader energie- en nutsvoorzieningen: creëren van draagvlak bij directeurenoverleg openbare ruimte (DO-OR)

In het Ruimtelijk kader energie- en nutsvoorzieningen zijn de resultaten uit de interne studies en interviews beschreven. Het geeft inzicht in de aanpassingen en uitbreidingen die nodig zijn voor duurzame infrastructuur, zowel voor de gebiedsontwikkeling als voor het behalen van stedelijke ambities en doelstellingen (zoals die op het gebied van de energietransitie). Op basis van dit inzicht zijn een aantal geografische aandachtsgebieden beschreven. De focus van het IGP Haven-Stad is met name gericht op deze aandachtsgebieden. Deze projectmatige aanpak zorgde voor een positieve reactie vanuit het Directeurenoverleg openbare ruimte op de producenten en vervolgstappen.

7. Ontwerpatelier Nieuwe Hemweg sessie 2: oefening baart kunst

Net als bij de leergang, lag de focus van de ontwerpateliers bij het doordenken van specifieke straatprofielen. Dat zorgde ervoor dat het leren gericht gebeurde en dat barrières naar voren kwamen. Het was dus echt ‘leren door te doen’. Tijdens de ontwerp ateliers akkerde professionals achtereenvolgens de Contactweg, Kabelweg Noord en Nieuwe Hemweg door, in twee tot drie sessies van twee uur. Aan het einde van iedere sessie werd 15 minuten gereserveerd voor reflectie. De brede groep professionals werd steeds vaardiger in het interdisciplinair samenwerken. Bij de tweede sessie van de Nieuwe Hemweg in augustus 2024 viel dat op zijn plaats. ‘Het liep lekker’, professionals durfden onzekerheden te delen, vragen te stellen en er kwamen ‘out of the box’ oplossingen op tafel.

Barrières en kansen

Het ging niet altijd van een leien dakje. Het was lastig voor de betrokken professionals om voldoende tijd vrij te maken en support te krijgen van leidinggevenden. Bij het werken aan het IGP Haven-Stad kwamen ook allerlei barrières boven tafel. Zoals financiële instabiliteit, het verloop van personeel en reorganisaties, het tekort aan technische experts met zowel strategische en ontwerpende vaardigheden en voorwaarde scheppende beslissingen die (te) laat worden genomen, zoals de mate van ophoging van het maaiveld. Een doorlopende barrière was om aansluiting te blijven vinden bij de doorlopende reguliere processen. Die barrières bieden ook inzicht in kansen, zoals het aansluiting zoeken bij reguliere processen zoals de MIRT-verkenning naar de OV-verbinding Sloterdijk en Amsterdam centrum en meer gebruik maken van beelden en taal voor het communiceren over opgaven en vinden van oplossingen.

Vier principes, toepasbaar voor alle gebieden

Het IGP is een gebiedsgerichte aanpak die dus ook gebied specifiek is. Wat werkt voor Haven-Stad hoeft niet in andere gebieden te werken. Vier principes of voorwaarde zijn volgens ons belangrijk voor ieder gebied:
1) het bewust opzoeken van het concrete niveau van de gebiedsgerichte opgave die ‘lerend doen’ mogelijk maakt
2) het bewust vertragen en bespreken van het gezamenlijke vraagstuk en probleem, alvorens in oplossingen te schieten
3) zorgen voor een goede en veilige en open werk- en leersfeer waarbij mensen onzekerheden durven te delen en er ruimte is voor doorvragen
4) goed nadenken wie je hiervoor in welke fase wilt betrekken. Meer mensen betrekken is zeker niet altijd beter, en al helemaal niet efficiënter. Sommige informatie kun je bijvoorbeeld ook prima bilateraal ophalen.

Over de Tijdlijn methode

De Tijdlijn methode is als tool beschreven in het handboek Reflexieve monitoring in actie. Vanuit het NWO-onderzoeksproject Stepping Out hebben twee onderzoekers van de UvA, Maaike van Heijningen en Edith van Ewijk, de tijdlijn voorbereid en de sessie gefaciliteerd. Het is ook mogelijk om de methode vereenvoudigd toe te passen, zonder extra ondersteuning van onderzoekers. Zo kunnen teams eerst gezamenlijk de tijdlijn samenstellen en de tijdlijn daarna bespreken. Voor het IGP Haven-Stad is de tijdlijn, na de sessie, mooi grafisch vormgegeven. Dat is natuurlijk niet noodzakelijk of kan ook eenvoudiger.

Leergang Systeeminnovatie

Wil je leren hoe je reflexief monitoring toepast, of vraag je je af hoe je van kleine stappen tot grotere (systeem)veranderingen komt?
Volg dan de (online) Leergang Systeeminnovatie op Open Research. Je kunt deze leergang zelfstandig doorlopen, maar uit ervaring weten we dat het nog beter werkt als je de leergang als team volgt, aan de hand van een concrete casus, zoals het team Haven-Stad ook deed.
Leergang Systeeminnovatie